आजच्या वेगवान युगात, घटना घडल्याच्या क्षणी ती प्रेक्षकांपर्यंत पोहोचवणे हे वृत्तवाहिन्यांसाठी अत्यंत महत्त्वाचे झाले आहे. 'ब्रेकिंग न्यूज' किंवा कोणत्याही मोठ्या घटनेचे 'थेट प्रक्षेपण' (Live Broadcasting) हा वृत्तवाहिन्यांच्या कार्यपद्धतीचा अविभाज्य भाग बनला आहे. पण हे थेट प्रक्षेपण नेहमीच इतके सोपे नव्हते. यासाठी वापरल्या जाणाऱ्या तंत्रज्ञानात गेल्या काही वर्षांत मोठे आणि थक्क करणारे बदल झाले आहेत. ओबी व्हॅनच्या जमान्यापासून ते आजच्या ५जी अँपपर्यंतचा हा प्रवास खरोखरच रंजक आहे.
१. ओबी व्हॅनचा काळ: मोठे सेटअप आणि मर्यादा
पूर्वी, कोणत्याही घटनेचे थेट प्रक्षेपण करण्यासाठी 'ओबी व्हॅन' (OB Van - Outdoor Broadcasting Van) अत्यावश्यक होती. ही एक मोठी व्हॅन असायची, ज्यात कॅमेरे, मिक्सिंग कन्सोल, ऑडिओ उपकरणे, जनरेटर आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे सॅटेलाईट अपलिंकसाठी मोठी डिश अँटेना असायची.
- कार्यपद्धती: घटनास्थळावरून कॅमेऱ्यांद्वारे घेतलेले दृष्य आणि आवाज ओबी व्हॅनमधील नियंत्रण कक्षात यायचे. तिथे त्याचे संपादन (mixing) होऊन, व्हॅनवरील सॅटेलाईट डिशमार्फत सिग्नल उपग्रहाकडे पाठवला जायचा आणि तिथून तो वृत्तवाहिनीच्या स्टुडिओत आणि पुढे प्रेक्षकांपर्यंत पोहोचायचा.
- मर्यादा:
- खर्च: ओबी व्हॅन आणि त्यातील उपकरणे प्रचंड महागडी होती. तिची देखभाल आणि वापराचा खर्चही मोठा होता.
- आकार आणि वेळ: व्हॅन मोठी असल्याने ती घटनास्थळी पोहोचवणे, पार्किंगची जागा शोधणे आणि संपूर्ण यंत्रणा कार्यान्वित (setup) करायला खूप वेळ लागायचा.
- ठिकाण मर्यादा: दुर्गम भागात किंवा जिथे व्हॅन पोहोचू शकत नाही, अशा ठिकाणांहून थेट प्रक्षेपण करणे जवळजवळ अशक्य होते.
२. डीएसएनजी आणि लाइव्ह बॉण्ड: सुलभतेकडे एक पाऊल
तंत्रज्ञानाच्या प्रगतीमुळे ओबी व्हॅनपेक्षा लहान आणि अधिक सुलभ पर्याय आले. 'डीएसएनजी' (DSNG - Digital Satellite News Gathering) व्हॅन्स आकाराने लहान होत्या आणि सेटअपसाठी कमी वेळ घ्यायच्या.
यानंतर आले 'लाइव्ह बॉण्ड' (Live Bond) किंवा 'बॅकपॅक जर्नालिझम' (Backpack Journalism) चे तंत्रज्ञान.
- कार्यपद्धती: यात एका छोट्या उपकरणात (जे बॅगेत मावू शकेल) अनेक कंपन्यांचे सिम कार्ड्स (मोबाईल नेटवर्क) एकत्र वापरले जायचे. हे उपकरण कॅमेऱ्याला जोडून, उपलब्ध असलेल्या सर्व मोबाईल नेटवर्क्सचा एकत्रित वापर करून (Bonding Technology) व्हिडीओ सिग्नल इंटरनेटद्वारे स्टुडिओपर्यंत पाठवला जायचा. यामुळे सॅटेलाईट डिशची गरज कमी झाली.
- फायदे:
- सुवाह्यता: हे उपकरण कुठेही सहज घेऊन जाणे शक्य झाले.
- वेगवान सेटअप: ओबी व्हॅनच्या तुलनेत सेटअप अत्यंत कमी वेळात व्हायचा.
- कमी खर्च: ओबी व्हॅनच्या तुलनेत हे तंत्रज्ञान थोडे स्वस्त होते.
- व्याप्ती: जिथे मोबाईल नेटवर्क उपलब्ध आहे, तिथून थेट प्रक्षेपण करणे शक्य झाले.
- मर्यादा: चांगल्या प्रक्षेपणासाठी एकाच वेळी अनेक सक्षम मोबाईल नेटवर्कची गरज भासायची. नेटवर्क कमजोर असल्यास प्रक्षेपणात अडथळे येत.
३. ५जी आणि अँप्स: थेट प्रक्षेपणाची क्रांती
आणि आता आपण आलो आहोत ५जी (5G - Fifth Generation) मोबाईल नेटवर्क आणि स्मार्टफोन अँप्लिकेशन्सच्या युगात. या तंत्रज्ञानाने थेट प्रक्षेपणाच्या पद्धतीत अक्षरशः क्रांती घडवली आहे.
- कार्यपद्धती: ५जी तंत्रज्ञान प्रचंड वेगवान इंटरनेट (High Bandwidth) आणि अत्यल्प विलंब (Low Latency) पुरवते. यामुळे आता कोणत्याही महागड्या उपकरणाची गरज उरलेली नाही. पत्रकार किंवा प्रतिनिधी थेट आपल्या स्मार्टफोनमधील विशिष्ट अँप (App) वापरून, उच्च प्रतीचा (High Definition - HD) व्हिडीओ थेट वृत्तवाहिनीच्या स्टुडिओला पाठवू शकतो.
- फायदे:
- अत्यंत कमी खर्च: महागड्या उपकरणांची गरज नसल्याने खर्च नगण्य झाला आहे.
- सहजता आणि वेग: फक्त एक स्मार्टफोन आणि इंटरनेट कनेक्शन पुरेसे आहे. काही सेकंदात थेट प्रक्षेपण सुरू करता येते.
- सर्वत्र पोहोच: जिथे ५जी किंवा अगदी चांगले ४जी नेटवर्क आहे, तिथूनही सहज प्रक्षेपण शक्य आहे. अगदी दुर्गम भागातून किंवा गर्दीच्या ठिकाणाहूनही हे करता येते.
- लोकशाहीकरण: आता लहान वृत्तवाहिन्या किंवा अगदी स्वतंत्र पत्रकारही सहजपणे थेट प्रक्षेपण करू शकतात.
ओबी व्हॅनच्या मोठ्या, अवजड आणि खर्चिक यंत्रणेपासून सुरू झालेला थेट प्रक्षेपणाचा प्रवास, लाइव्ह बॉण्ड तंत्रज्ञानाच्या माध्यमातून अधिक सुलभ झाला आणि आता ५जी व स्मार्टफोन अँप्समुळे तो अक्षरशः हाताच्या तळव्यावर आला आहे. या तंत्रज्ञानातील बदलांमुळे बातमी अधिक वेगाने, अधिक ठिकाणांहून आणि अधिक प्रभावीपणे प्रेक्षकांपर्यंत पोहोचवणे शक्य झाले आहे. या प्रवासाने केवळ बातमी देण्याची पद्धतच बदलली नाही, तर पत्रकारितेला अधिक व्यापक आणि लोकशाही स्वरूप दिले आहे. भविष्यात यात आणखी काय प्रगती होईल, हे पाहणे उत्सुकतेचे ठरेल.
- सुनील ढेपे, पत्रकार, धाराशिव
टिप्पणी पोस्ट करा