आज भारतात डिजिटल पेमेंटसाठी सर्वाधिक वापरली जाणारी प्रणाली म्हणजे UPI (Unified Payments Interface). याची लोकप्रियता इतकी वाढली आहे की, दर तासाला तब्बल २.५ कोटींहून अधिक व्यवहार UPI द्वारे होतात. यामुळे अनेकांनी तर आता जवळ रोख रक्कम बाळगणेच बंद केले आहे. मात्र, १२ एप्रिल रोजी लोकांना मोठा धक्का बसला, जेव्हा अचानक पेटीएम (Paytm), गुगल पे (GPay), फोनपे (PhonePe) सारख्या लोकप्रिय अ‍ॅप्सवरून पेमेंट अयशस्वी होऊ लागले. कुणी समोसे खाऊन झाल्यावर अ‍ॅपकडे पाहत राहिले, तर कुणी केस कापल्यानंतरही पैसे ट्रान्सफर न झाल्यामुळे सलूनमध्ये ताटकळत बसले. चिंताजनक बाब म्हणजे, गेल्या १५ दिवसांतील ही तिसरी वेळ होती जेव्हा UPI सेवा विस्कळीत झाली.
या पार्श्वभूमीवर, UPI सेवा हल्ली वारंवार का बंद पडत आहे, भविष्यातही असेच व्यत्यय येत राहतील का, आणि अशा परिस्थितीत तुमचे पेमेंट अडकल्यास नेमके काय करावे, यासारखे प्रश्न अनेकांना पडले आहेत. चला तर मग या सर्व प्रश्नांची उत्तरे जाणून घेऊया.
UPI सेवा वारंवार का बंद पडत आहे?
एप्रिल २०१६ मध्ये सुरू झालेली UPI सेवा अवघ्या ९ वर्षांत आपल्या दैनंदिन जीवनाचा अविभाज्य भाग बनली आहे. दररोज देशात सुमारे ६० कोटी UPI व्यवहारांमधून अंदाजे ८० हजार कोटी रुपयांची उलाढाल होते. सहसा ही प्रणाली सुरळीत चालते. पण गेल्या काही दिवसांत चित्र बदलले आहे:
- २६ मार्च २०२५: UPI सेवा सुमारे ३ तास बंद होती. गुगल पे, फोनपे, पेटीएमवरून पैसे पाठवण्यात अडचणी आल्या. १० हून अधिक बँकांच्या UPI आणि नेट बँकिंग सेवांवरही परिणाम झाला. आउटेज ट्रॅकिंग साइट 'डाउनडिटेक्टर'नुसार, ३००० हून अधिक तक्रारी नोंदवल्या गेल्या.
- २ एप्रिल २०२५: आर्थिक वर्षाचा शेवट असल्याने अनेक बँकांच्या UPI आणि मोबाईल बँकिंग सेवांमध्ये समस्या आल्या. फक्त एसबीआय (SBI) सेवेबद्दल सुमारे ५००० तक्रारी होत्या. नॅशनल पेमेंट्स कॉर्पोरेशन ऑफ इंडिया (NPCI) ने सांगितले की काही बँकांच्या व्यवहार यशस्वी होण्याच्या दरात (Success Rate) चढ-उतार आल्याने UPI सेवेत अडथळे आले.
- १२ एप्रिल २०२५: सकाळी ११:३० पासून सुमारे ३-४ तास UPI सेवा पुन्हा विस्कळीत झाली. 'डाउनडिटेक्टर'नुसार, ८१% लोकांना पेमेंट करण्यात, १७% लोकांना पैसे ट्रान्सफर करण्यात, तर २% लोकांना खरेदी करताना समस्या आल्या. विविध UPI अ‍ॅप्सवर ११६८ हून अधिक तक्रारी नोंदवण्यात आल्या.
वारंवार सेवा बंद पडण्यामागे कारण काय?
UPI ही एक प्रणाली आहे जी तुमच्या बँकेतून दुसऱ्याच्या बँकेत मोबाईलद्वारे त्वरित पैसे पाठवते. याचे नियंत्रण आणि संचालन नॅशनल पेमेंट्स कॉर्पोरेशन ऑफ इंडिया (NPCI) करते, ज्याची स्थापना रिझर्व्ह बँक (RBI) आणि इंडियन बँक्स असोसिएशनने (IBA) केली आहे.
१२ एप्रिल रोजी आलेल्या समस्येबद्दल NPCI ने तांत्रिक अडचण असल्याचे सांगितले. २ एप्रिल रोजी बँकांच्या सक्सेस रेटमधील फरकाला जबाबदार धरले. मात्र, या वारंवार होणाऱ्या व्यत्ययांमागे आणखी काही कारणे असू शकतात:
- वाढलेला भार: 'इकॉनॉमिक टाईम्स'च्या वृत्तानुसार, सध्या सुरू असलेल्या आयपीएल (IPL) मुळे गेमिंग अ‍ॅप्सवरील UPI व्यवहार प्रचंड वाढले आहेत. यामुळे सर्व्हरवर अतिरिक्त भार येऊन सेवा बंद पडत असावी.
- व्यवहारांमध्ये वाढ: NPCI च्या आकडेवारीनुसार, फेब्रुवारी २०२५ मध्ये दररोज सरासरी ५२ कोटी व्यवहार होत होते, जे मार्चमध्ये ६० कोटींपर्यंत वाढले. व्यवहारांची रक्कमही १६१० कोटींवरून १८३० कोटी रुपयांपर्यंत वाढली.
- बॅकएंडमधील काम: NPCI ने ८ एप्रिल रोजी आंतरराष्ट्रीय UPI व्यवहारांसाठी QR कोड वापराला मर्यादा घालण्याची घोषणा केली होती. त्यामुळे शक्य आहे की UPI च्या बॅकएंड सिस्टीममध्ये काही सुधारणा किंवा देखभालीचे काम सुरू असेल, ज्यामुळे देशांतर्गत व्यवहारांवर परिणाम झाला.
- बँकांची स्वतःची समस्या: काहीवेळा समस्या NPCI च्या सिस्टीममध्ये नसून संबंधित बँकांच्या सर्व्हरमध्ये असते. एसबीआय, एचडीएफसी सारख्या बँकांनी यापूर्वी देखभाल किंवा तांत्रिक बिघाडामुळे सेवा प्रभावित झाल्याचे सांगितले आहे.
मात्र, १२ एप्रिलच्या समस्येमागे नेमकी कोणती तांत्रिक अडचण होती, हे NPCI ने स्पष्ट केलेले नाही.
भविष्यातही UPI सेवा बंद पडू शकते का?
UPI येण्यापूर्वी एका बँकेतून दुसऱ्या बँकेत पैसे पाठवण्यासाठी शुल्क लागायचे आणि प्रत्येक बँकेचे अ‍ॅप वेगळे होते. NPCI ने UPI आणून हे सोपे केले. आता सर्व बँकांमधील पेमेंटसाठी NPCI चे नेटवर्क काम करते, ज्यामुळे शुल्क कमी झाले आणि व्यवहार सुलभ झाले.
याचा एक तोटा म्हणजे, संपूर्ण प्रणाली NPCI च्या नेटवर्कवर अवलंबून आहे. त्यामुळे NPCI च्या नेटवर्कमध्ये काही अडचण आल्यास किंवा भार वाढल्यास, तुम्ही कोणतीही बँक किंवा कोणतेही UPI अ‍ॅप वापरत असाल तरीही, व्यवहारांवर परिणाम होतो. भविष्यात अशा समस्या कमी करण्यासाठी आणि UPI ची क्षमता वाढवण्यासाठी RBI आणि NPCI मिळून UPI लाइट (UPI Lite) आणि आंतरराष्ट्रीय पेमेंट (International Payments) सारख्या नवीन वैशिष्ट्यांवर काम करत आहेत.
मात्र, जोपर्यंत या सुधारणा पूर्णपणे लागू होत नाहीत, तोपर्यंत सर्व्हरवरील भार किंवा तांत्रिक अडचणींमुळे भविष्यातही UPI सेवेत तात्पुरते व्यत्यय येण्याची शक्यता नाकारता येत नाही.
डिजिटल पेमेंट अडकल्यास काय करावे?
UPI सर्व्हर डाउन असताना अनेकदा व्यवहार 'पेंडिंग' (Pending) दिसतो. जर तुमचे पेमेंट असे अडकले, तर घाबरण्याचे कारण नाही. तुमचे पैसे एकतर ज्यांना पाठवले त्यांच्या खात्यात जमा होतात किंवा काही वेळाने तुमच्याच खात्यात परत येतात. सहसा हे काही मिनिटांत होते, पण जास्तीत जास्त ७२ तास (३ दिवस) लागू शकतात. तुमचे पैसे मध्येच कुठेही अडकून राहत नाहीत.
या काळात, चुकून दोनदा पेमेंट करणे टाळा. म्हणजे, जर तुमचा व्यवहार पेंडिंग दिसत असेल आणि तुम्ही समोरच्या व्यक्तीला रोख रक्कमही दिली, आणि नंतर UPI व्यवहार यशस्वी झाला, तर तुमचे दुप्पट पैसे जातील. हे टाळण्यासाठी व्यवहार पूर्ण होण्याची वाट पाहा. जर तुम्ही रोख रक्कम देत असाल, तर पैसे घेणाऱ्या व्यक्तीचा संपर्क क्रमांक घ्या, जेणेकरून दुप्पट पेमेंट झाल्यास पैसे परत मागता येतील.
सेवा वारंवार बंद पडत असेल, तर बँकेतील तुमचे पैसे सुरक्षित आहेत का?
होय, तुमचे बँकेत ठेवलेले पैसे पूर्णपणे सुरक्षित आहेत. UPI सेवा बंद पडल्याचा तुमच्या बँक खात्यातील पैशांच्या सुरक्षिततेवर कोणताही परिणाम होत नाही. UPI पेमेंट प्रणालीसुद्धा अत्यंत सुरक्षित आहे. कारण:
- UPI अ‍ॅप्सना पासवर्ड किंवा फिंगरप्रिंट लॉक असते.
- प्रत्येक व्यवहारासाठी तुम्हाला तुमचा सिक्रेट UPI पिन टाकावा लागतो.
- बँका आणि NPCI चे सर्व्हर अत्याधुनिक सुरक्षा प्रणालींनी सज्ज आहेत.
त्यामुळे, तुमच्या परवानगीशिवाय (UPI पिन टाकल्याशिवाय) खात्यातून पैसे काढले जाऊ शकत नाहीत. आणि जर सर्व्हरच्या समस्येमुळे पेमेंट करताना पैसे कापले गेले पण व्यवहार अयशस्वी झाला, तरी ते पैसे सुरक्षितपणे तुमच्या खात्यात परत येतात.
UPI पेमेंट सिस्टम नेमकी कशी काम करते?
पूर्वी पैसे पाठवण्यासाठी समोरच्या व्यक्तीचा बँक खाते क्रमांक, बँकेचे नाव, शाखेचे नाव आणि IFSC कोड लागायचा. आता फक्त मोबाईल नंबर, UPI आयडी किंवा QR कोड स्कॅन करून सेकंदात पैसे पाठवता येतात. हे NPCI मुळे शक्य होते. NPCI बँकांमधील मध्यस्थ म्हणून काम करते.
उदाहरणार्थ: समजा 'अ' व्यक्तीचे खाते SBI मध्ये आहे आणि त्याला 'ब' व्यक्तीला (ज्याचे खाते HDFC मध्ये आहे) ₹५०० पाठवायचे आहेत. 'अ' व्यक्ती PhonePe वापरते आणि 'ब' व्यक्ती GPay.
- 'अ' आपल्या PhonePe अ‍ॅपमध्ये 'ब' चा UPI आयडी टाकून ₹५०० रक्कम भरेल आणि आपला UPI पिन टाकेल.
- ही विनंती PhonePe मार्फत NPCI कडे जाईल.
- NPCI तपासेल की 'अ' चे SBI खाते आणि 'ब' चे HDFC खाते अस्तित्वात आहे का आणि दोन्ही बँका UPI नेटवर्कवर आहेत का.
- सर्व माहिती बरोबर असल्यास, NPCI 'अ' च्या बँक SBI ला ₹५०० कापायला सांगेल आणि 'ब' च्या बँक HDFC ला ₹५०० जमा करायला सांगेल.
- हे सर्व सहसा २-३ सेकंदात होते आणि व्यवहार यशस्वी झाल्याचा मेसेज येतो. QR कोड स्कॅन केल्यास, कोडमध्येच प्राप्तकर्त्याच्या बँक खात्याची माहिती असते जी NPCI ला कळते.
भारताची ही पेमेंट प्रणाली जगभरात का लोकप्रिय होत आहे?
जानेवारी २०२५ मध्ये फ्रान्सचे अध्यक्ष इमॅन्युएल मॅक्रॉन भारत दौऱ्यावर आले होते. जयपूरमध्ये पंतप्रधान नरेंद्र मोदींसोबत चहा घेतल्यानंतर त्याचे पेमेंट पंतप्रधानांनी UPI द्वारे केले होते. मॅक्रॉन यांनी नंतर एका भाषणात याचा उल्लेख करत म्हटले होते की ते हा अनुभव कधीही विसरणार नाहीत.
मॅक्रॉन यांच्याप्रमाणेच अनेक परदेशी नेते आणि पर्यटक भारतीय UPI प्रणालीने प्रभावित झाले आहेत. कारण ही प्रणाली पेमेंटला अत्यंत जलद, सोपी आणि सुरक्षित बनवते. सतत रोख रक्कम किंवा कार्ड बाळगण्याची गरज नाही. मोबाईलवरून एका क्लिकवर मोठे व्यवहारही सहज करता येतात.
याच वैशिष्ट्यांमुळे जगभरातील देश UPI कडे आकर्षित होत आहेत. भूतानने २०२१ मध्ये सर्वप्रथम UPI स्वीकारले. त्यानंतर यूएई, कतार आणि फ्रान्सनेही आपल्या देशात ही प्रणाली सुरू केली आहे. नॅशनल स्टॉक एक्सचेंज (NSE) चे अध्यक्ष आशिष चौहान यांच्या मते, जपान आणि ब्रिटनसह अनेक देशांनी UPI स्वीकारण्याची इच्छा व्यक्त केली आहे.
UPI ने निःसंशयपणे भारतातील पेमेंट पद्धतीत क्रांती घडवली आहे. मात्र, अलीकडील काही घटनांनी या प्रणालीवरील प्रचंड भार आणि तांत्रिक मर्यादा उघड केल्या आहेत. NPCI आणि बँका या प्रणालीला अधिक स्थिर आणि कार्यक्षम बनवण्यासाठी सतत प्रयत्न करत आहेत. तोपर्यंत, वापरकर्त्यांनी अशा तात्पुरत्या अडचणींसाठी तयार राहणे आणि पेमेंट अडकल्यास घाबरून न जाता योग्य प्रक्रियेचे पालन करणे महत्त्वाचे आहे. भारतातील ही डिजिटल पेमेंट प्रणाली भविष्यात अधिक सक्षम आणि जगभरात अधिक लोकप्रिय होईल अशी अपेक्षा आहे.
टिप्पणी पोस्ट करा